Ο Χάρης Τζάλας γεννήθηκε και έζησε στην Αλεξάνδρεια μέχρι την ηλικία των 20 ετών, όταν σημειώθηκε η μεγάλη φυγή των Ευρωπαίων. Μετανάστευσε σε διαφορετικές χώρες, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου ζει με την οικογένειά του, αν και στην πραγματικότητα ποτέ δεν έφυγε από τη γενέτειρά του.
Εξαιρετικός αφηγητής, πρόεδρος του Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, συγγραφέας, μελετητής της τοπογραφίας της Αλεξάνδρειας και υπεύθυνος των ενάλιων ερευνών της ελληνικής αποστολής που δραστηριοποιείται με μεγάλη επιτυχία τις δύο τελευταίες δεκαετίες, είναι ακούραστος ερευνητής που ενδίδει στις προκλήσεις.
Το 1998 συστάθηκε το Ελληνικό Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίας και Μεσαιωνικής Αλεξάνδρειας με στόχο την ενάλια έρευνα, πρόταση που του απηύθυναν οι ίδιες οι αιγυπτιακές αρχές. Εκτοτε έχουν οργανωθεί και πραγματοποιηθεί 28 πετυχημένες αποστολές στο βυθό της Αλεξάνδρειας. Πλήθος ευρημάτων έχουν έρθει στο φως με σημαντικότερο ίσως την παραστάδα πόρτας βάρους 14 τόνων που εντοπίστηκε στην περιοχή Ακρα Λοχειάδα και ανήκει πιθανόν στο μαυσωλείο που έχτισε η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου, η Κλεοπάτρα, και εκεί μέσα τελικά αυτοκτόνησε.
Αρωγοί στις πανάκριβες ενάλιες έρευνες είναι αδιάκοπα, όπως μας λέει, από την αρχή μέχρι σήμερα το Ιδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου, περιστασιακά το Ιδρυμα Νιάρχος και το Ιδρυμα Ψύχα, ενώ το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού μέχρι το 2004 είχε στηρίξει ηθικά την αποστολή. Τα τελευταία χρόνια το ινστιτούτο συνεργάζεται με το Μαριολοπούλειο-Καναγκίνειο Ιδρυμα για τις Επιστήμες του Περιβάλλοντος με στόχο τη γεωφυσική έρευνα.
Με αφορμή τα γενέθλια των είκοσι χρόνων του ινστιτούτου αλλά και το πρώτο συνέδριο που διοργανώθηκε τον Δεκέμβριο στην Αθήνα με θέμα την ελληνιστική Αλεξάνδρεια συναντηθήκαμε και μιλήσαμε μαζί του. «Ολα ξεκίνησαν πριν από 21 χρόνια. Η Βιβλιοθήκη δεν είχε εγκαινιαστεί, αλλά υπήρχε το αμφιθέατρο όπου οι Αιγύπτιοι διοργάνωναν ένα συνέδριο για την τοπογραφία της Αλεξάνδρειας.
Ημουν προσκεκλημένος ομιλητής με θέμα τα αρχαία λιμάνια της Αλεξάνδρειας», μας λέει. «Την τελευταία ημέρα προέδρευα και στο κλείσιμο σηκώνεται ο τότε υπουργός Πολιτισμού Φαρούκ Χόσνι και μου λέει: “Κύριε Τζάλα, γιατί δεν υπάρχει ελληνική αποστολή, ενώ έχουμε δύο γαλλικές;”. Του απαντώ: “Υπουργέ μου, αν θέλετε με αυτό να τονίσετε ότι αγαπάτε τους Ελληνες το ξέρουμε, είμαστε δίπλα σας. Αλλά αν το εννοείτε, καθίστε να το συζητήσουμε”. Την ίδια ημέρα ήπιαμε καφέ και την επομένη πήγα στο Κάιρο και ξεκίνησα τις συνεννοήσεις. Επιστρέφοντας στην Αθήνα επισκέφτηκα τη γενική γραμματέα του υπουργείου Πολιτισμού, την κ. Μενδώνη, και της ανέπτυξα την πρόταση των Αιγυπτίων.
»Η θάλασσα είναι 50 φορές ακριβότερη από τη χερσαία ανασκαφή. Θυμάμαι λοιπόν ότι επί λέξει μού είπε: “Κύριε Τζάλα, κάντε ένα ινστιτούτο και προχωρήστε. Αν το κάνουμε ως κράτος θα θέλουμε 50 φορές περισσότερα από ό,τι μόνοι σας”… Ετσι δημιουργήσαμε το Ελληνικό Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίας και Μεσαιωνικής Αλεξάνδρειας. Πλαισιωθήκαμε από επιστήμονες και δύτες και ξεκινήσαμε. Σήμερα μετράμε είκοσι οκτώ πετυχημένες αποστολές στον βυθό της Αλεξάνδρειας».
• Στην αρμοδιότητα της ελληνικής αποστολής είναι 14 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Τεράστιος χώρος. Ποια είναι τα σημαντικότερα ευρήματα που ανασύρατε;
Εχουμε χωρίσει την περιοχή σε 8 σημεία. Γνωρίζω την Αλεξάνδρεια από παιδί. Στη θέση δύο, στα απορρήγματα του λατομείου η μητέρα μου με έβαζε μικρό για να μη με παρασύρει το κύμα. Κολυμπούσαμε και βλέπαμε τα αρχαία. Ηξερα την περιοχή και είπαμε να ξεκινήσουμε τις έρευνες από την Ακρα Λοχειάδα που βρίσκονταν τα βασίλεια.
Εκεί παίχτηκε το τέλος του αρχαιοελληνικού κόσμου, εκεί επιβλήθηκαν οι Ρωμαίοι, εκεί πέθαναν η Κλεοπάτρα και ο Αντώνιος. Εχουμε πολλά στοιχεία από τις πηγές. Ξέραμε ότι θα βρούμε αρχαία, αλλά δεν περιμέναμε να βρούμε τόσα πολλά. Βρήκαμε 500 μεγάλα αρχιτεκτονικά τμήματα, τεράστια υπολείμματα από ναούς που το καθένα ζυγίζει τόνους. Εννέα τόνοι είναι ο πυλώνας, δεκατέσσερις τόνοι είναι η παραστάδα μιας πόρτας που έφτανε τα έξι μέτρα.
• Θεωρείτε ότι ανήκε στο μαυσωλείο της Κλεοπάτρας, εκεί όπου η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου αυτοκτόνησε;
Το πιστεύω με βάση στοιχεία και όχι έτσι γενικά. Ο πυλώνας που βρήκαμε μαρτυρεί τη θέση του ναού της Ισιδος Λοχειάδος. Είναι σημαντικό γιατί είναι ο μόνος πυλώνας που έχει βρεθεί στην Αλεξάνδρεια και επιβεβαιώνει το «πάντρεμα» του φαραωνικού στιλ με το ελληνικό. Επίσης είναι ο μικρότερος πυλώνας που βρέθηκε καθώς στην Ακρα Λοχειάδα δεν υπήρχε χώρος για μεγάλο ναό.
Η Ισις είναι μικτή θεότητα και προστάτιδα των γυναικών στη γέννα. Η Κλεοπάτρα λοιπόν χτίζει τον ναό για να θέσει στην προστασία της θεάς τα τρία παιδιά της που κινδύνευαν. Τις δύσκολες ώρες πηγαινοερχόταν από το μαυσωλείο στον ναό, προσευχόταν και επέστρεφε. Θεωρούμε λοιπόν ότι στην περιοχή δεν θα υπήρχε άλλο τόσο μεγάλο κτίριο από το μαυσωλείο που να δικαιολογεί μια τόσο μεγάλη παραστάδα. Μπορεί να μην έχουμε βρει κινητά ευρήματα, γλυπτά ή έργα τέχνης, αλλά αυτά είναι σημαντικά στοιχεία γιατί φωτίζουν τις γνώσεις μας για την τοπογραφία της Αλεξάνδρειας.
• Σήμερα πού βρίσκεται η παραστάδα;
Στη θάλασσα, καθώς έχουμε μεγάλη δυσκολία να βρεθεί χώρος ώστε να εκτεθούν τόσο μεγάλα ευρήματα. Οπότε πολλά τα μελετάμε, τα φωτογραφίζουμε και τα επανατοποθετούμε στον βυθό. Μας επέτρεψαν να βγάλουμε τον πυλώνα, τον οποίο συντηρήσαμε και τον εκθέτουμε. Κοντά σε αυτά τα ευρήματα έχουμε ένα μεγάλο βάθρο για έφιππο άγαλμα, που είναι ελληνιστικό, έχουμε 8 μεγάλα μπλοκ από γρανίτη, ενώ λίγο πιο πέρα, έχουμε ένα σημαντικό εύρημα μαρτυρίας της πρώτης εκκλησίας του Αγίου Μάρκου. Υπήρχε ένα θρησκευτικό κέντρο αφιερωμένο στο μαρτύριο του Μάρκου.
Ανάμεσα σε άλλα έχουμε βρει δύο μεγάλα κιονόκρανα και την αρχαιότερη «Τράπεζα Αγαπών» που είναι χαρακτηριστικό των πρώτων χριστιανικών εκκλησιών. Επίσης έχουμε βρει κεραμική και πολλές άγκυρες, τη μεγαλύτερη ίσως συλλογή λίθινων αγκυρών στη Μεσόγειο. Εχουμε βγάλει περισσότερες από 50 άγκυρες, ισλαμικές φτωχών ψαράδων, τις οποίες έχουμε συντηρήσει και τις έχουμε μελετήσει.
• Εχετε ξεκινήσει τις διαδικασίες για την καινούργια αποστολή και πού θα επικεντρωθεί το ενδιαφέρον σας;
Θα γίνει το φθινόπωρο. Τα τελευταία χρόνια η Αίγυπτος έχει πολλά ζητήματα και υπάρχουν κάποιες δυσκολίες με τις αρχές. Στην Αίγυπτο των 90 εκατομμυρίων κατοίκων, δεν συναντάμε τον πολιτισμό της ερήμου, αλλά έναν πολιτισμό με άλλες απαιτήσεις από τους φαραώ έως τους Πτολεμαίους και οφείλουμε όλοι να τον προσέξουμε. Τα τελευταία τρία χρόνια μαζί με την αρχαιολογική μελέτη, προσπαθούμε να καταλάβουμε γιατί υπάρχει ανομοιογένεια στην καταβύθιση της Αλεξάνδρειας.
Εχουμε κάνει μια πολύ σημαντική συνεργασία με το Μαριολοπούλειο-Καναγκίνειο Ιδρυμα για τις Επιστήμες του Περιβάλλοντος, με τον ακαδημαϊκό και καθηγητή Χρήστο Ζερεφό, τον καθηγητή Κώστα Συνολάκη, ειδικό παγκοσμίως στα τσουνάμι, τον δρα Χρήστο Ρεπαπή και τη Νίκη Ευελπίδου, οι οποίοι έδωσαν νέα διάσταση στις έρευνές μας. Οι αρχαιολόγοι κοιτάζουμε την Ιστορία, αλλά το γεωλογικό και το γεωφυσικό κομμάτι δεν το καταλαβαίνουμε.
Ετσι, στις κοινές αποστολές μας προσπαθούμε να καταλάβουμε τα γεωφυσικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, ο ύφαλος Ελ Χασάν στον χάρτη της Αλεξάνδρειας του 1472 εμφανίζεται καθαρά ως σκόπελος. Ωστόσο σήμερα η κορυφή του υφάλου έχει καταβυθιστεί σχεδόν 10 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Από τότε έως σήμερα έπρεπε να έχει κατέβει περίπου ένα μέτρο, ενώ σε άλλο σημείο λίγο πιο πέρα, παρατηρούμε ότι η ξηρά έχει τη σωστή καταβύθιση. Γι’ αυτό θέλουμε να καταλάβουμε τα γεωφυσικά φαινόμενα που άλλαξαν τη γεωμορφία και αχρήστευσαν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας. Είναι και αρχαιολογική αλλά και γεωφυσική έρευνα, εστιάζουμε την προσοχή μας σε αυτή την καταβύθιση.
• Ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου θεωρείτε ότι βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια;
Ναι, 100%.
• Το γεγονός ότι έχουν γίνει ανασκαφές τα τελευταία 200 χρόνια από διαφορετικούς επιστήμονες και μη, χωρίς αποτελέσματα, τι σας λέει;
Εχω γράψει τρία άρθρα για το θέμα. Η βασιλική νεκρόπολη δεν έχει βρεθεί, προφανώς ισοπεδώθηκε, δεν γνωρίζουμε καν τη θέση της. Η Αλεξάνδρεια έχει διαλυθεί από τσουνάμι, από φοβερούς σεισμούς, οι χριστιανοί κατέστρεψαν ό,τι μπορούσαν, ενώ τα χρόνια που ακολούθησαν, με την κατάκτηση των Αράβων η πόλη από 500.000 έφτασε να έχει 2.000 κατοίκους. Στο πέρασμα των αιώνων ο Αλέξανδρος έπαψε να λατρεύεται σαν θεός, οπότε σιγά σιγά χάνει τη σημασία του και οι άνθρωποι παύουν να ασχολούνται με τον τάφο.
Εξάλλου το χρυσάφι είχε αφαιρεθεί από την Κλεοπάτρα και η χρυσή σαρκοφάγος από τον Πτολεμαίο τον 4ο. Ωστόσο έχουμε μαρτυρίες από 4-5 αυτοκράτορες που είχαν επισκεφτεί τον τάφο στην Αλεξάνδρεια. Τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Οκτάβιο, που βγαίνει δακρυσμένος και όταν τον ρωτούν οι στρατηγοί του γιατί κλαίει, εκείνος απαντά ότι «όσα έκανε ο Αλέξανδρος μέχρι τα 33 χρόνια του εγώ δεν θα τα κάνω όλη την υπόλοιπη ζωή μου».
Εχουμε τον Καλιγούλα, που παίρνει τον μεταλλικό θώρακα του Αλέξανδρου καθώς θεωρεί ότι είναι μετεμψύχωσή του, τον Σεπτίμιο Σεβήρο, που σφραγίζει τον τάφο, και τον Καρακάλλα, από τους χειρότερους αυτοκράτορες, που ανοίγει τον τάφο, τον προσκυνά και αφήνει τη χλαμύδα του. Ο τάφος έχει τρελάνει πολλούς Ελληνες. Δεν ξέρω γιατί, αλλά θεωρούν ότι τον τάφο του Αλέξανδρου πρέπει να τον βρει Ελληνας, όχι μελετώντας βιβλία και σχέδια, αλλά γιατί τον βλέπουν στον ύπνο τους. Εχουμε τον Αμβρόσιο Σκυλίτση το 1851, τον Στέλιο Κουμούτσο, σερβιτόρο στην Αλεξάνδρεια, που έκανε έξι ανασκαφές και έφτασε στο σημείο μέχρι να πλαστογραφήσει σχέδια και να πει ότι βρήκε τον τάφο, και τη Λιάνα Σουβαλτζή, που μας έκανε ρεζίλι διεθνώς με όσα ισχυριζόταν.
• Και για την Αμφίπολη τι λέτε;
Δεν θα μάθουμε ποτέ για ποιον έγινε το μνημείο, αφού έχει συληθεί κατ’ εξακολούθηση και δεν βρέθηκαν καθόλου κτερίσματα. Οσα συνέβησαν και ειπώθηκαν δεν ήταν επιστημονικά. Βγήκαν ακόμα και σοβαροί άνθρωποι και είπαν απίθανα πράγματα. Οταν βλέπεις τις σφίγγες με κομμένο κεφάλι είναι το πρώτο που σκέφτεσαι, αφού οι τυμβωρύχοι φοβούνταν το βλέμμα της σφίγγας.
• Τον περασμένο Δεκέμβριο διοργανώθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το διεθνές συνέδριο «Ελληνιστική Αλεξάνδρεια: εορτάζοντας 24 αιώνες». Πόσο σημαντικό είναι;
Το εμπνεύστηκε ο Χρήστος Ζερεφός και το υποστήριξε το Ιδρυμα Βαρδινογιάννη καθώς τα τελευταία 10 χρόνια έχει ιδρύσει στην Αλεξανδριανή Βιβλιοθήκη το Τμήμα Ελληνιστικών Σπουδών και δίνει μεταπτυχιακά σε Ελληνες και Αιγυπτίους που ασχολούνται με την ιστορία της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας. Ο Χρήστος σκέφτηκε να διοργανώνεται εναλλάξ στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα και να προβάλλει όχι μόνο τη φιλοσοφία, τον νεοπλατωνισμό αλλά και τις άλλες επιστήμες, την τεχνολογία.
Γιατί η Αλεξάνδρεια δεν προσέφερε πολλά στη φιλοσοφία, στην ουσία συνέχισε ό,τι ξεκίνησε η Αθήνα. Η προσφορά της είναι στην ιατρική, στην αστρονομία, στη μηχανική, στις επιστήμες γενικότερα. Αν δεν σταματούσε η εξέλιξη στην τεχνολογία, όπως πηγαίνουμε σήμερα με αεροπλάνο στη Νέα Υόρκη, έτσι θα πηγαίναμε σε άλλο πλανήτη. Είμαι σίγουρος. Οι άνθρωποι είχαν μεγάλη εξέλιξη.
Ηταν εντυπωσιακό το ρομπότ της θεραπαινίδος που παρουσίασε στο συνέδριο ο Μανόλης Κορρές, αυτός ο σεμνός και σπουδαίος επιστήμονας. Τον γνώρισα πριν από πολλά χρόνια, όταν δούλευε στα έργα συντήρησης στον Παρθενώνα και ένας Γάλλος συνάδελφός του μου είχε πει: «Θα σου γνωρίσω τον Λεονάρντο ντα Βίντσι του 20ού αιώνα». Ο Μανόλης Κορρές λοιπόν κατασκεύασε μια κούκλα που περπατάει χρησιμοποιώντας τις οδηγίες από τα χρόνια των Πτολεμαίων καθώς είχαν δημιουργήσει τη θεραπαινίδα που βάδιζε και σέρβιρε κρασί. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι είχαν μετρήσει τον κύκλο της Γης, όταν 1.000 χρόνια αργότερα αναρωτιούνταν ακόμα αν η Γη είναι στρογγυλή. Τόσο πίσω πήγαμε.
Και ας μην ξεχνάμε ότι τη στιγμή που η Υπατία υποστήριζε τις θέσεις της απέναντι σε ισχυρούς άντρες, στο Βατικανό επί έναν χρόνο έκαναν συναντήσεις για να αποφασίσουν αν η γυναίκα έχει ψυχή. Η Υπατία είχε δυνατότητα να μιλάει με τον κυβερνήτη, με τον Πατριάρχη και να εκφράζει αντίρρηση. Φανταστείτε πόσο μπροστά είχαν πάει εκείνοι και πόσο πίσω είμαστε εμείς.
